Uvertira u klasiku: Muzika renesanse

„Klasiku voli onaj ko razume“, pevao je Bajaga. U tome ima istine: činjenica je da mnogo nas još uvek nije otkrilo bogati, veliki i čarobni svet klasične muzike, baš zbog toga što jednostavno nismo imali neophodnu edukaciju, koja bi nam pomogla da otkrijemo lepotu skrivenu u kompozicijama minulih vekova.

Zato vam BURO. u saradnji sa muzikološkinjom i muzičkom kritičarkom, Dunjom Savić, donosi serijal tekstova o istoriji i svim zanimljivostima klasične muzike, koji će vam pomoći da otkrijete jedan čitav novi svet vrhunske umetnosti – ali i da istinski uživate u njemu.

Dunja Savić (1995) je diplomirala je i masterirala muzikologiju na Fakultetu muzičke umetnosti u Beogradu gde je zaposlena kao istraživačica pripravnica na istom odseku. Na Drugom programu Radio Beograda angažovana je kao muzička kritičarka, voditeljka i urednica. Prve stručne radove predtstavila je tokom studija, izlažući na FESTUM-u (2015) i Međunarodnoj konferenciji Contextuality in musicology – What, How, Why and Because (2018), pisala je i za onlajn časopise Kuš i Musicum impressum, a pedagoško iskustvo sticala je kao profesorka teorijskih predmeta u Školi za muzičke talente u Ćupriji i Srednjoj muzičkoj školi Josip Slavenski u Beogradu. Jedna je od članica projekta Wiki Popular, koji je u saradnji sa Centrom za istraživanje popularne muzike i Wikimedia Serbia proglašen najboljim projektom 2024. godine. Piše poeziju, komponuje pesme, voli muziku, slikarstvo, podkaste, osmehe i espreso.

Uz svaki tekst, Dunja priprema i Spotify plejlistu na BURO. kanalu, u kojoj ćete moći i da čujete sve o čemu je pisala.

Muzika renesanse

Kolevka renesansne epohe čiji se tragovi naslućuju u srednjem veku i sežu do kraja 16. veka, bila je smeštena u Italiji, odnosno u Firenci. No, u Italiji, renesansa ili rinascimento – termin čije je značenje preporod i najčešće označava povratak na matrice antičke umetnosti i vrednosti – ostvaruje se najpre kroz književnost, slikarstvo i monumentalnu arhitekturu, da bi se sredinom 16. veka sa engleskog i franko-flamanskog područja razvila i dobila svoje italijansko lice još jedna umetnost. Muzika.

Epoha u trajanju od gotovo dva veka ne samo da je analitički i kritički promišljala srednjovekovne stavove o muzici i muziku kao deo teološke dogme, već je promenila poziciju čoveka u odnosu na religiju te, kroz praksu humanizma, ukazala na novu vrednost individualnog stvaralaštva i umetničkog izraza.

Humanizam, kao centralna filozofska i kulturna ideja renesanse, usmerio je pažnju sa božanskog na čoveka – razumno i samostalno biće sposobno da stvara, razmišlja i oblikuje svet. Ovakav pogled na čoveka doveo je do toga da umetnici više ne budu anonimni prenosioci “božanskog nadahnuća”, već pojedinci sa imenom, mišljenjem i ličnim izrazom.

Upravo zbog toga danas nam je poznato da je verovatno prvi autor koji je potpisao jednu misu engleski kompozitor Džon Danstejbl. On je podstakao oblikovanje višestavačne mise koja će postati osnovni oblik duhovne muzike ove epohe.

Iako je renesansna muzika počela da se razvija u Engleskoj i Francuskoj, obuhvatajući svojim trajanjem i Stogodišnji rat ove dve sile, dominantnu ulogu u obogaćenju muzičke prakse tokom čitavog 15. veka ostvarili su flamanski autori (teritorija današnje Burgundije i Belgije). Tri generacije franko-flamanskih stvaralaca obeležilo je renesansno muzičko stvaralaštvo pretežno na polju moteta i misa, a najviše domete ostvarili su Gijom de Mašo, Gijom di Faj, Žil Benšua, Žan Okegem, Žosken de Pre i Jakob Obreht.

Tehnička veština koja u muzici renesanse 15. veka postaje dominantna jeste polifonija ili višeglasje. Ona podrazumeva istovremeno zvučanje više samostalnih melodijskih linija i njihovo harmonsko uodnošavanje nasuprot homofoniji, u kojoj je jedan glas vodeći, a ostali sačinjavaju pratnju.

Polifonija je u određenom trenutku postala toliko kompleksna da je ugrožavala razumljivost teksta, što je naročito bilo problematično u crkvenoj muzici, gde je prenošenje duhovne poruke bila suština. U to vreme, tokom 16. veka, Rim i Venecija uveliko su postali i muzički centri renesanse, gde se bogosluženje sve više pretvaralo u raskošni javni događaj pun pompe i svečanosti.

Upravo zbog ovoga nastaje čuvena reformacija čija je ideja bila da povrati bogosluženju njegovu primarnu funkciju. Takozvana “polifona buka” trebalo je da se pročisti i svede kako bi muzika obezbedila mir i kontemplaciju, a smatra se da je Misa Pape Marčela Đovanija Pjerluiđija da Palestrine uskladila umetnički izraz ne samo svedenošću i razumljivošću teksta, već i muzičkom lepotom, te je u 17. veku nastala legenda prema kojoj je Palestrina postao ,,spasitelj crkvene muzike”.

Prve tehnike komponovanja misa bile su zasnovane na cantus firmus principu – korišćenju već postojeće melodije, često iz Gregorijanskog korala, koja se smeštala u jedan horski glas, najčešće u tenor, dok su oko nje ispredani ostali glasovi.

Kasnije se razvija tehnika imitacije, koja podrazumeva da se ista muzička misao izlaže u jednom, a potom, doslovno i u ostalim glasovima, stvarajući mrežu međusobno povezanih muzičkih linija. No, pozajmljivanje melodija za misnu formu nije bilo rezervisano samo za Gregorijanski koral – veza između duhovne i svetovne muzike ostvarivana je upotrebom popularnih narodnih pesama kao osnova za misu odnosno stavova unutar nje: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Agnus Dei.

Najpoznatiji primer je misa L’homme armé ili Naoružan čovek u čijoj je osnovi melodiju tada vrlo rasprostranjene francuske šansone pod istim imenom.

Ipak, svetovna muzika imala je svoj nezavisan tok i veliko bogatstvo formi. Razvijale su se madrigali, frotole, šansone popularne na dvorovima, ali i među obrazovanom građanskom klasom, a madrigal se definitivno ustalio kao najznačajniji oblik svetovne muzike prolazeći i sam kroz nekoliko faza. Značenje reči madrigal je pesma na maternjem jeziku ili jednostavna pesma. Tokom 14. veka on je podrazumevao horsku dvoglasnu ili troglasnu kompoziciju, a kasnije, madrigal poprima oblik frotole, svetovne strofične četvoroglasne forme koju su činili i glas i instrumenti.

Kao mesto susreta poezije i muzike, madrigal je bio prostor da autori pokažu i isprobaju sopstvene stvaralačke veštine baveći se širokim dijapazonom tema od ljubavnih, preko humorističnih, do ratnih ili političkih. Poezija pesnika Pjetra Bemba, Frančeska Petrarke i Đovanija Bokača bile su nepresušni izvor inspiracije, a jedan takav neodoljivi madrigal ljubavne tematike, Come again, engleskog stvaraoca Džona Daulenda je 2006. godine preradio rok muzičar, Sting i to uz pratnju upravo renesansnog instrumenta – laute.

Klaudio Monteverdi, Luka Marencio i Karlo Đezualdo da Venoza ključna su kompozitorska imena zaslužna za pojavu i unapređivanje petoglasnih madrigala najčešče polifono tretiranih, a takva muzička dela krasili su i madrigalizmi – tonsko slikanje, odnosno oslikavanje teksta muzičkim sredstvima (reč nebo oslikavana je, na primer, uzlaznom melodijskom linijom).

 

Renesansa je takođe period kada instrumentalna muzika stupa na scenu sa većom samostalnošću. Usavršavanjem instrumenata kao što su lauta, rane varijante čembala, orgulja i raznovrsnih duvačkih instrumenata poput rekordera, stvoreni su uslovi za intenzivniji razvoj i notaciju muzike koja nije namenjena glasu.

Otkriće tablatura i muzičko štampanje umnogome su pospešile distribuciju zbirki instrumentalne muzike, a danas najposećeniji sajt za pretragu muzičkih partitura, https://imslp.org/, nosi naziv upravo prema prvom renesansnom štamparu – Otavijanu Petrućiju.

Na instrumentima je muzika izvođena kao pratnja igri. Rondeau (rondo – ples sa prepoznatljivim, ponavljajućim motivom), ballo (balo – italijanski ples karakterističan zbog čestih promena metra i tempa) i basse danse (base dans – popularan dvorski ples na burgundskom dvoru, igra se bez podizanja stopala sa tla) tek su neke od često izvođenih igara, a parovi su vrlo često uživali u smeni karaktera dva plesa igrana jedan za drugim: najpre pavana – svečana i mirna, a potom živahna galjarda.

Uobičajeno je bilo i prenošenje vokalnih oblika u sferu instrumentalnog muziciranja, a krajem 16. veka, posebno u domenu muzike za čembalo – polifonija – prevashodno vezana za vokalnu muziku, nalazi svoje mesto u kanconi, ričerkaru i fantaziji.

Na zalasku renesanse, umetnost se postepeno odvaja od ideala jasnoće i ravnoteže, od apolonijskog sveta reda i proporcije i okreće izrazu koji traži više afekta, napetosti i dramatike.

Ka baroku u muzici vodila je monodija (jednosglasno pevanje, sa ili bez instrumentalne pratnje) najavljena u poznom stvaralaštvu Monteverdija, na čijem će se tragu, u osvit 17. veka roditi opera.

Dizajn: Anđela Ognjenović