Revolucija EDM-a: Žene koje su utabale put elektronskom zvuku

Elektronska muzika je sinonim za globalnu scenu festivala, veoma često viralne TikTok hitove i nestvarne arene prepune fanova koji plešu uz setove do jutra, nekada podneva, pa čak i duže. Međutim, decenijama pre nego što su termini poput „EDM“, „techno“ i „synthpop“ ušli u popularnu kulturu, žene su bile među prvim arhitektama elektronskog zvuka. Eksperimenti sa oscilatorima, sintisajzerima, trakama i frekvencijama, često u laboratorijskim ili akademskim uslovima.

Njihove priče i karijere godinama su bile potisnute iz dominantnog narativa, a zapravo predstavljaju temelj bez kojeg elektronska muzika danas (možda) ne bi postojala, barem ne u obliku koji danas poznajemo.

Zašto su zaboravljene i zašto je vreme da ih se prisetimo?

Iako su žene koje ćemo izdvojiti stvorile temeljne koje su omogućile kasniji razvoj žanrova poput techno zvuka, house-a i ambienta, često su bile izostavljene iz istorije. Ne zbog nedostatka talenta, već zbog strukturalnih prepreka, institucija i zbog toga što je tadašnje društvo doprinose žena stavljalo u drugi plan. Naučne institucije, studiji i diskografske kuće bile su dominantno muške. Pristup opremi, edukaciji i distribuciji bio je ograničen, a u određenim zemljama i okruženjima gotovo potpuno nepristupačan.

Srećom, u poslednjih nekoliko godina dolazi do svojevrsne rehabilitacije informacija: dokumentarci, vinil reizdanja, izložbe i akademska istraživanja vraćaju ova imena u kolektivno sećanje. Njihov uticaj bio je primećen od strane industrije, ali one gotovo nikada nisu dobile priznanje.

Danas, kada govorimo o uspehu ženskih DJ-eva, producentkinja i elektronskih umetnica, od Nine Kraviz i Charlotte de Witte do SOPHIE i Kaitlyn Aurelie Smith, moramo razumeti da su one naslednice ovih pionirki koje nisu imale priliku da se istaknu u meri u kojoj su to zaslužile. Elektronska muzika nije nastala u klubovima devedesetih. Zapravo je nastala je u tišini univerzitetskih i medijskih studija u zvučnim eksperimentima i gluvim sobama u rukama koje su verovale da je muzika mnogo više od melodije, živog instrumenta.

Daphne Oram

Majka britanske elektronske muzike

Daphne Oram (1925–2003), kompozitorka i inženjerka zvuka, bila je jedna od osnivačica BBC Radiophonic Workshop-a 1958. godine. Iako je u tom trenutku BBC-u bila potrebna „pozadinska muzika“ za radio-drame i obrazovne emisije, Oram je elektronsku muziku videla kao potpuno novi oblik umetnosti koji ima potencijal da postane mnogo više od prelazne špice.

Ona je razvila tehniku Oramics, pomoću koje je crtala zvučne oblike na filmsku traku i pretvarala ih u zvuk. Ovaj sistem je bio revolucionaran i smatra se direktnim prethodnikom savremenih vizuelnih i digitalnih muzičkih interfejsa.

Delia Derbyshire

Žena iza Doktora Who

Delia Derbyshire (1937–2001), koleginica Oram u BBC Radiophonic Workshop-u, najpoznatija je po elektronskoj obradi uvodne teme za seriju Doctor Who (1963) – jednog od prvih muzičkih dela elektronske muzike koje je čulo milionsko TV gledalište.

Derbyshire nije koristila sintisajzere, tada još nisu bili komercijalno dostupni, snalazila se uz trake, oscilatore i preciznu montažu. Njeni radovi otvaraju vrata onome što danas nazivamo eksperimentalna i ambijentalna muzika.

Suzanne Ciani

Diva sintisajzera

Američka kompozitorka Suzanne Ciani bila je pionirka u korišćenju Buchla modularnih sintisajzera, donoseći zvukove mašina u kontekst ne samo umetnosti već i komercijalne muzike, reklama i video igara.

Tokom 1970-ih i 1980-ih, Ciani je bila retkost: žena koja nastupa uživo sa modularnim sistemima, u vreme kada su takvi nastupi bili rezervisani gotovo isključivo za muškarce.

Iako je dobijala priznanja u akademskim krugovima, dugo nije imala komercijalni uspeh, sve dok njeni radovi nisu ponovo otkriveni u 21. veku. Danas se smatra jednom od ključnih figura elektronskog minimalizma i New Age zvuka.

Laurie Spiegel

Algoritamska umetnost

Spiegel je jedna od prvih žena koje su koristile kompjutersko programiranje za komponovanje muzike. Tokom 1970-ih, u saradnji sa Bell Labs, razvila je softver koji je omogućavao stvaranje zvuka preko algoritama. Nešto što je danas osnova elektronske produkcije i generativne muzike.

Njen album The Expanding Universe (1980) bio je ispred svog vremena i direktno je inspirisao mnoge savremene žanrove, od IDM-a do ambienta. Zanimljivo je da je njena kompozicija Kepler’s Harmony of the Worlds uvrštena na zlatnu ploču NASA-inog Voyager svemirskog broda – muziku čovečanstva poslatu u svemir.

Else Marie Pade

Danski avangardni duh

Jedna od prvih evropskih žena koje su se ozbiljno bavile elektronskom muzikom, Pade je tokom 1950-ih stvarala tzv. konkretnu muziku (musique concrète), kombinujući snimke iz stvarnog sveta sa elektronskim elementima.

Kao neko ko je tokom Drugog svetskog rata bila aktivna u otporu i provela vreme u zatvoru, Pade je elektronsku muziku koristila kao alat slobode istražujući alternativne svetove, duhovne prostore i umetničku nezavisnost.

Pionirke elektronskog zvuka sa Balkana

Dok su se u Velikoj Britaniji i Americi razvijali prvi institucionalni studiji za elektronsku muziku, na Balkanu su se slični eksperimenti odvijali u znatno skromnijim uslovima, ali sa jednakom strašću i istraživačkim duhom. I ovde su žene igrale važnu, iako često previđenu ulogu u pionirskim pokušajima da se zvuk oslobodi konvencionalnih granica.

Jelena Glišić

Eksperimenti iz senke

Iako široj javnosti malo poznata, Jelena Glišić bila je jedna od retkih žena u tadašnjoj Jugoslaviji koja je krajem 1970-ih i početkom 1980-ih radila na granici savremene klasične, elektroakustične i elektronske muzike. Aktivna u okviru Radio Beograda i Centra za savremenu umetnost, Glišić je sarađivala sa eksperimentalnim kompozitorima tog doba i istraživala mogućnosti sinteze i trake.

Njen rad se, nažalost, uglavnom sačuvao u arhivama i retkim koncertnim snimcima, ali se o njoj sve češće govori u kontekstu reevaluacije ženske umetničke avangarde na prostoru bivše Jugoslavije.

Dubravka Jovičić

Sintetička poezija

Jedna od zanimljivih figura u savremenoj kompoziciji u Srbiji, Dubravka Jovičić, autorka je radova koji kombinuju savremenu klavirsku muziku sa elektronskim elementima, algoritamskim strukturama i vizuelnom umetnošću. Aktivna u edukaciji, performansu i teoriji, ona je most između generacije pionirki i današnjih umetnica koje deluju u multimedijalnim okvirima.

Iako formalno ne pripada prvim generacijama, njen rad i zalaganje za vidljivost žena u eksperimentalnoj muzici i zvučnoj umetnosti čini je ključnom figurom u domaćem kontekstu.

Heroine koje zaslužuju da ih se sećamo

Žene koje su stvarale elektronsku muziku u vreme kada ni sama muzika još nije bila priznata, neretko su radile iz senke, ne zato što su želele da budu nevidljive, već zato što im je vidljivost bila uskraćena.

Tehnologija, studijski aparati, kontakti mahom su pripadali muškarcima (pitanje je koliko se to i danas promenilo), s tim u vezi njihova prisutnost bila je tiha, duboko potresna, ali veoma uticajna u užim umetničkim krugovima. Bile su pionirke ne samo elektronske muzike, već i slobode izražavanja, kreiranja i izuma. One su umetnice koje su razbijale pravila u muzičkom svetu.

Danas, kada se elektronska muzika slavi više nego ikada, izvođači su prvi na playlistama i muzičkim festivalima, vreme je da se setimo onih koji su tu muziku oblikovali pre nego što je postala kul. Vreme je da ih ne samo prepoznamo, već i da ih slavimo malo jače, a ne samo kao fusnotu u istoriji. Ove žene predstavljaju temelj bez kojeg istorija elektronske muzike možda ne bi postojala.

Nekada su bile u drugom planu, danas im svakako pripada prvo mesto.

Foto: Pinterest